Τα Θεοφάνεια στην Ελλάδα είναι γνωστά εκτός από Θεοφάνια και ως Φώτα. Ο πρώτος αγιασμός των Θεοφανείων πραγματοποιείται στην εκκλησία την παραμονή της γιορτής. Στη συνέχεια, ο ιερέας πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι κρατώντας ένα σταυρό και ένα κλαδί βασιλικού. Καθώς περπατάει σε κάθε σπίτι, χρησιμοποιεί τον βασιλικό για να ευλογήσει όλους τους χώρους του σπιτιού.
Στα Θεοφάνεια, η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία τελεί τον “Μεγάλο Αγιασμό των Υδάτων”. Η τελετή αυτή γίνεται συνήθως δύο φορές, μία φορά την παραμονή των Θεοφανείων που γίνεται στην εκκλησία και έπειτα ξανά την ημέρα των Θεοφανείων στην θάλασσα, σε ποτάμια, και λίμνες με τους ιερείς να ευλογούν μεγάλα ύδατα.
Παραδόσεις των Φώτων
Μία από τις κύριες παραδόσεις των Θεοφανείων είναι τα κάλαντα που τραγουδούν τα παιδιά την παραμονή των Θεοφανείων. Αξίζει να σημειωθεί πως από τις πολυάριθμες εκδοχές των Καλαντών των Φώτων μόνο εκείνες που τραγουδήθηκαν στο νησί της Πάτμου διατηρούν τον αρχικό και καθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα.
Οι κάτοικοι της Καστοριάς και της Κοζάνης έχουν μια παράδοση που ονομάζεται Ραγκουτσάρια. Οι άνθρωποι φορούν τις συμβολικές και τρομακτικές ζωγραφισμένες μάσκες τους για να ξορκίσουν τα κακά πνεύματα από την πόλη. Οι μασκοφόροι ζητούν από τους περαστικούς κάποιο αντίτιμο, την αμοιβή τους δηλαδή για να διώξουν τα κακά πνεύματα.
Το ίδιο έθιμο συναντάται και σε χωριά κοντά στην πόλη της Δράμας και στη βορειοανατολική Ελλάδα.Εκεί λέγεται ροκατζάρια και οι άνθρωποι φορούν τρομακτικές μάσκες και κάνουν εκκωφαντικούς θορύβους με τα κουδούνια που κουβαλούν ενώ περπατούν.
Σε άλλα χωριά κοντά στη Δράμα και την Καβάλα, οι παραδόσεις των “αράπηδων” (μαύρων ανδρών) αναβιώνουν με άνδρες που φορούν προβιές και δεκάδες κουδούνια. Λέγεται ότι οι αραπίδες ήταν πολεμιστές που συμμετείχαν στους πολέμους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τον βοήθησαν να τρομάξει τους ινδικούς ελέφαντες στη μάχη, εξαιτίας των βροντερών ήχων που έκαναν.
Μια άλλη εκδοχή των ραγκουτσαριών είναι οι ποντιακοί Μωμόγεροι, μια παραδοσιακή γιορτή που πραγματοποιείται την εβδομάδα πριν από το νέο έτος. Κάθε συμμετέχων ντύνεται με μια συγκεκριμένη φορεσιά χαρακτηριστική του ποντιακού πολιτισμού και τρόπου ζωής.
Στη Χαλκιδική, το έθιμο των Φωταράδων πραγματοποιείται κάθε χρόνο. Ο «βασιλιάς» είναι ντυμένος με το ταλαγάνι (την παραδοσιακή κάπα που φορούσαν οι βοσκοί), φορά πολλά κουδούνια και ηγείται του χορού, ενώ οι φωταράδες κρατούν τα σπαθιά τους, για να αποτρέψουν όποιον επιχειρήσει να κλέψει το λουκάνικο που βρίσκεται στη μέση του κύκλου. Την παραμονή της Επιφανείας, νέοι τραγουδούν την Καλάντα και παίρνουν κρέας, λουκάνικα και χρήματα σε αντάλλαγμα, ενώ στις 7 Ιανουαρίου την ημέρα δηλαδή της γιορτής του Ιωάννη του Προδρόμου, τέλος χορεύουν παραδοσιακούς χορούς στην πλατεία του χωριού.
Στην Κρήτη, ένα παλιό έθιμο ήταν η παραμονή των Θεοφανείων η παρασκευή του φωτοκολύβα (βρασμένο σιτάρι με αρακά). Η φωτοκόληβα τρώγονταν από τους ανθρώπους, αλλά την έδιναν και στα ζώα τους, κάτι που πίστευαν ότι εξασφάλιζε καλή υγεία και τύχη στα σπίτια.
Τέλος στη Λευκάδα, την παραμονή των Φώτων, τηρείται η παράδοση των “πορτοκαλιών”. Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα με τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο. Στη συνέχεια, τα παίρνουν στο σπίτι για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για έναν ολόκληρο χρόνο στο σπίτι. Πριν από την τελετή κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, τα παλιά πορτοκάλια ρίχνονται στη θάλασσα.
